نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دکتری روانشناسی بالینی استادیار گروه روانشناسی دانشگاه تربیت معلم
چکیده
مصرفالکل، سیگار و سایر مواد در میان نوجوانان یکی از مهمترین مشکلاتبهداشتی جوامع است. پژوهشحاضر به منظور بررسی عوامل خطرساز و حفاظت‌کننده مرتبط با مصرف الکل، سیگار و سایر مواد در نوجوانان 18-13 کشور انجام شد. 2538 نفر از دانشآموزانراهنمایی و متوسطه و پیشدانشگاهی مشغول به تحصیل در (85-1384) از ده استان کشور (1255 دختر و 1283 پسر) با روش نمونهگیری خوشهای انتخاب و با استفاده از دو پرسشنامه بررسی وضعیت مصرف مواد و پرسشنامه عوامل خطرساز و حفاظت‌کننده مصرفمواد (RAPI) مورد ارزیابی قرار گرفتند. دادهها با استفاده از روش تحلیل همبستگی و رگرسیون چندگانه تجزیه و تحلیل شد. نتایج پژوهش نشان داد که مجموعهای از عوامل خطرساز و حفاظت‌کننده در چندحیطه مختلف با مصرف الکل، سیگار و سایر مواد در نوجوانان مرتبط است. در حیطه خانواده عوامل پیوند ضعیف با خانواده و تعارضهای خانوادگی و در حیطه فردی عواملی مانند هیجانخواهیبالا، نگرشمثبت به مواد، سطحپایین جرأتمندی، خودپنداره منفی و خلق افسرده از مهمترین پیشبینی کنندههای مصرف مواد در نوجوانان بودند. در حیطه اجتماعی و مدرسه داشتن همسالان مصرفکننده و دارای رفتارهای ضداجتماعی و عدم تعهد به مدرسه و فضایروانی اجتماعی نامناسب مدرسه به طور معنیداری با مصرف مواد رابطه داشتند. با توجه به اینکه مصرف مواد در نوجوانان پدیدهای چندعاملی است، برنامههای پیشگیرانه باید چند سطحی بوده و عوامل خطرساز و حفاظت‌کننده را در حیطههای مختلف هدف قرار دهند. طراحی مداخلاتآموزشی برای والدین، کارکنان مدارس و نوجوانان باید بخش مهم برنامههای پیشگیرانه باشد. آموزش مهارتهای زندگی برای ایجاد تغییر در دانش، نگرش و مهارتهای فردی و اجتماعی نوجوانان میتواند در پیشگیری از مصرف مواد مؤثر واقع باشد.
کلیدواژه‌ها
اصلی نژاد، محمدعلی. عالمی، علی. چمنزاری، حمید. (1383). بررسیارتباط سوءمصرفموادباوضعیتتحصیلیوخانوادگیدانش آموزانپسر دبیرستانهایشهرگنابادسال۱۳۸۲.خلاصه مقالات سومین همایش سراسری 9-7 بهمن، یزد.
پورشهباز، عباس؛ شاملو، سعید؛ جزایری، علیرضا؛ قاضی طباطبایی، محمود. (1384). روابط ساختاری عوامل روان‌شناختی خطرزا و حفاظت‌کننده مصرف مواد مخدر در نوجوانان. فصلنامه رفاه اجتماعی. شماره 19، 54-31.
حشمتی، فردین. (1380). بررسیاپیدمیولوژیکسوءمصرفمواداعتیادآوربین دانش آموزانسالآخردبیرستانوپیش دانشگاهیشهرکرماندرسالتحصیلی 80-1379. پایان نامه، کرمان، دانشگاه علوم پزشکی کرمان.
رحیمی موقر، آفرین؛ سهیمی ایزدیان، الهه. (1384). وضعیت مصرف مواد در دانش‌آموزان کشور. فصلنامه رفاه اجتماعی. شماره19،30-7.
صدیق سروستانی، رحمت‌الله. (1382). بررسی وضع موجود سوءمصرف مواد مخدر در بین دانش‌آموزان کل کشور. تهران، وزارت آموزش و پرورش، معاونت تربیت بدنی و تندرستی، گزارش طرح.
طارمیان، فرهاد. (1381).بررسی مقدماتی اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی در پیشگیری از سوء مصرف مواد در دانش آموزان راهنمایی. دفتر پیشگیری از سوء مصرف مواد وزارت آموزش و پرورش.
محمدخانی، شهرام. (1384). ساخت و هنجاریابی پرسشنامه عوامل خطر ساز و حفاظت کننده مصرف الکل، سیگار و سایر مواد به منظور شناسایی دانش آموزان در معرض خطر. دفتر مقابله با جرم و مواد مخدر سازمان ملل متحد در ایران UNODC.
محمدخانی، شهرام، جزایری، علیرضا، محمدخانی، پروانه، رفیعی، حسن، قاضی، طباطبایی، محمود. (1386). بررسی اثر مستقیم و غیر مستقیم بازخورد نسبت به مصرف مواد، کانون کنترل و توانمندی های فردی و اجتماعی بر مصرف مواد در نوجوانان در معرض خطر. دو فصلنامه روانشناسی معاصر، شماره 3.
محمدخانی، شهرام. (1381). پیشگیری از سوء مصرف مواد از طریق آموزش مهارتهای زندگی: نظریه، روشها و یافتههای تجربی. فصلنامه پیام مشاور. شماره 7.
محمدخانی، شهرام. (1386). مدل ساختاری مصرف مواد در نوجوانان در معرض خطر: ارزیابی اثر مستقیم و غیر مستقیم عوامل فردی و اجتماعی. فصلنامه پژوهش در سلامت روان‌شناختی. شماره 2.
محمدخانی، شهرام، جزایری، علیرضا؛ محمدخانی، پروانه؛ رفیعی، حسن و قاضی طباطبایی، محمود. ساخت و اعتباریابی پرسشنامه عوامل خطرساز و حفاظت کننده مصرف مواد. فصلنامه پژوهش در مسایل تعلیم و تربیت. (پذیرش شده برای چاپ).
Acton, G. S. (2002). Measurement of impulsivity in a hierarchical model of global personality traits. San Francisco, University of California.
Adalbjarnardottir, S., & Rafnsson, F. D. (2001). Perceived control in adolescent substance use: Concurrent and longitudinal analyses. Psychology of Addictive Behaviors, 15, 25−32.
Ahmadi, J. Hassani, M. (2001). Prevalence of substance use among Iranian high school students. Addictive Behaviors, 28, 375-379.
Ajzen, I. & Fishbein, M. (1980). Understanding the attitudes and predicting social behavior. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall Inc.
Andrews, J. A., Tildesley, E., Hops, H., & Li, F. (2002). The influence of peers on young adult substance use. Health Psychology, 21, 349−357.
Arnett, J. J. (2005). The developmental context of substance use in emerging adulthood. Journal of Drug Issues, 35, 235−253.
Bachman, J. G., Johnston, L. D., O'Malley, P. M., & Schulenberg, J. E. (1996). Transitions in drug use during late adolescence and young adulthood. In J. A. Graber, J. Brooks-Gunn, & A. C. Petersen (Eds.), Transitions through adolescence: Interpersonal domains and context (pp. 111−140). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Bachman, J. G., O'Malley, P. M., & Schulenberg, J. E. (2002). The decline of substance use in young adulthood: Changes in social activities, roles and beliefs. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
Bandura, A. (1986). Social foundations of thought and action: a social cognitive theory. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall.
Benson, P. L. Leffert, N. (1998). Developmental Assets: Measurement and Prediction of Risk Behaviors among Adolescents. Journal of Applied Developmental Science, 2, 209-230.
Biglan, A., Duncan, T. E., Ary, D. V., & Smolkowski, K. (1995). Peer and parental influences on adolescent tobacco use. Journal of Behavioral Medicine, 18, 315-330.
Botvin .J, G. (2000a). preventing drug abuse in schools: social and competence enhancement approaches targeting individual-level etiological factors. Addictive Behavior, 25, 887-897.
Botvin .J, G. (2000b). preventing drug abuse in schools: social and competence enhancement approaches targeting individual-level etiological factors. Addictive Behavior, 25, 887-897.
Botvin, G. J., Griffin, K. W. (2004). Life Skills Training: Empirical Findings and Future Directions. The Journal of Primary Prevention, 25.
Bronstein, P. J., Zweig, J. M. (1999). Understanding Substance abuse prevention: Toward the 21st CenturyA Primer on Effective Programs. Center for Substance Abuse Prevention.
Brook, J.S., Brook, D. W., Gordon, A. S., Whiteman, M., & Chen, P. (1990). The psychosocial etiology of adolescent drug use: A family interactional approach. Genetic, Social and General Psychology Monographs, 116.
Brooks, A, J., Stewing, J., LecRoy, C. W. (1998). A family based model of Hispanic adolescent substance use. Journal of Drug Education. 28 , 65-86.
Brooks, T. L. Harris, S. K. Thrall, J. S. Woods, E.R. (2002). Association of Adolescent Risk Behaviors with Mental Health Symptoms in High School Students. Journal of adolescent health. 31, 240-246.
Brown, S .A, et al. (2001). Adolescent Alcohol and drug Abuse, in walker, C.E, Roberts, M.C. (Eds.). Handbook of clinical child psychology. New York, John Wiley & sons, INC.
Carvajal. SC, Evans RI, Nash SG, Getz JG. (2002). Global positive expectancies of the self and adolescents' substance use avoidance: testing a social influence meditational model. Journal of Personality, 70, 421-42.
Catalano, R. F., and Hawkins, J. D. (1996). The social development model: A theory of antisocial behavior. In Hawkins, J. D., (ed.), Delinquency and Crime: Current Theories. Cambridge University Press, New York.
Center for Substance Abuse Prevention (2001). Science-Based Substance Abuse Prevention: A Guide. Substance Abuse and mental Health Services Administration, Center for Substance Abuse Prevention
Cloninger, CR, Svrakic, DM. (2000). Personality Disorders, Sadock, B. j., Sadock, V.A. (Eds.). Comprehensive Textbook of Psychiatry. Seventh edition, New York, Williams & Wilkins.
Constantine, N., Benard, B, Diaz, M. (1999). Measuring Protective Factors and Resilience Traits in Youth: The Healthy Kids Resilience Assessment.School and Community Health Research Group West Ed, Oakland, CA.
Curran, P. J., Stice, E., Chassin, L. (1997). The Relation between Adolescent Alcohol Use and Peer Alcohol Use: A Longitudinal Random Coefficients Model. Journal of Consulting and Clinical Psychology. 65, 130-140.
Ellickson, S. L., Tucker, J. S., Klein, D. J., & McGuigan, K. A. (2001). Prospective risk factors for alcohol misuse in late adolescence. Journal of Studies on Alcohol, 62, 773−782.
Epstein, J. A., Griffin, K. W., & Botvin, G. J. (2000). A Model of Smoking among Inner-City Adolescents: The Role of Personal Competence and Perceived Social Benefits of Smoking. Preventive Medicine, 31, 107–114.
Glantz, Mayer. D. & Hartel. Christine. R. (2002). Drug Abuse: Origins & Interventions. American Psychological Association. Washington. D.C.
Jackson, K. M., & Sher, K. J. (2003). Alcohol use disorders and psychological distress: A prospective state-trait analysis. Journal of Abnormal Psychology, 112, 599−613.
Jessor, R. & Jessor, S.L.(1997). Problem behavior and psychosocial development: A Longitudinal study of youth. New York: Academic Press.
Johnston, L. O’Mally, P. Bachman, J. (2005). Monitoring the future: National results on adolescent drug use: Overview of key findings. National Institute on Drug Abuse.
Kaplan, H. B., Martin, S. S, & Robbins, C. (1982). Application of a general theory of deviant behavior: self-derogation and adolescent drug use. Journal of Health and Social Behavior, 23.
Hawkins, J. D., Catalano, R. F., & Miller, J. Y. (1992). Risk and protective factors for alcohol and other drug problems in adolescence and early adulthood: Implications for substance abuse prevention. Psychological Bulletin, 112, 64–105.
Hawkins, J.D, &Weiss, J. G. (1985). The social development model: An integrated approach to delinquency prevention. The Journal of Primary Prevention. 6, 73-97.
Hibell, B. Andersson, B. Ahlstrom, S. Balakireva, O. Bjarnason, T. Kokkevi, A. Morgan, M. (2000). The 1999 ESPAD Report: Alcohol and other drug use among students in 30 European countries. The Swedish council for information on alcohol and other drugs.
Kenney, M.F. Hansen, W.B. McNeal, R.B. (2000). Comparison of Postulated Mediators of School-Based Substance Use Prevention in Adolescents A longitudinal Examination. National Institute on Drug Abuse
Kopstein, A.N. et al. (2001). Sensation Seeking Needs Among 8th and 11th Graders: Characteristics Associated with Cigarette and Marijuana Use. Drug and Alcohol Dependence. 62, 195-203.
Kumpfer, K. L. & Turner, C.W (1991). The social ecology model of adolescent substance abuse: Implications for prevention. International Journal of the Addictions. 25, 435-463.
Kuperminc, G. P., Allen, J. P. (1996). Social Orientation: Problem Behavior and Motivations toward Interpersonal Problem Solving Among High Risk Adolescents. Journal of Youth and Adolescence, 30, 597-622.
Lezzin, N., Rolleri. L.A. & Taylor .J. (2004). Parent-child connectedness: implication for research, intervention, and positive impacts on adolescent health. ERT Associates.
Li, F., Barrera, M., Hops, H., & Fisher, K. J. (2002). The longitudinal inference of peers on the development of alcohol use in late adolescence: A growth mixture analysis. Journal of Behavioral Medicine, 25, 293−315.
Maggs, J. L., & Schulenberg, J. E. (2005). Trajectories of alcohol use during the transition to adulthood. Alcohol Research and Health, 28, 195–201.
Mathias, R. (1995), Novelty Seekers and Drug Abusers Tap Same Brain Reward System, Animal Studies Show. Prevention Research. 10.
Muck. R, Titus. J.C, Zempolich. K. A, Fishman. M (2001). An overview of the effectiveness of adolescent substance abuse treatment models. Youth and Society.
Muthen, B. O., & Muthen, L. K. (2000). The development of heavy drinking and alcohol-related problems form ages 18–37 in a US national sample. Journal of Studies on Alcohol, 61, 290−300.
Newcomb, M.D. (1995). Identifying High-Risk Youth: Prevalence and Patterns of Adolescent Drug Abuse. In: Rahdert, E; Czechowicz, D; eds. Adolescent Drug Abuse: Clinical Assessment and Therapeutic Interventions. National Institute on Drug Abuse. Monograph No 156.
Newcomb, M.D (1992). Understanding the multidimensional nature of drug use and abuse: The role of consumption, risk factors, and protective factors. In: Glantz, M.D., and Pickens, R., eds. Vulnerability to Drug Abuse. Washington, DC: American Psychological Association.
Oetting, E. R., & Beauvais, E. (1986). Peer cluster theory: Drugs and the adolescent. Journal of Counseling and Development, 65, 17-22.
Petraitis, J., Flay B. R., & Miller, T. Q. (1995). Reviewing theories of adolescent substance abuse: Organizing pieces of the puzzle. Psychological Bulletin, 117, 67-86.
Pollard, J.A., Catalano, R. F., Hawkins, J. D., & Arthur, M. W. (1996). Development of a School-Based Survey Measuring Risk and Protective Factors of Substance Abuse, Delinquency, and Other Problem Behaviors in Adolescent Populations. Unpublished manuscript. Seattle: Developmental Research and Programs, Inc
Raskin White, H., & Jackson, K. M. (2004/2005). Social and psychological influences on emerging adult drinking behavior. Alcohol Research and Health, 28, 182–190.
Reininger, BM. Evans, AE. Griffin, SF. Sanderson, M. Vincent, ML. Valois RF. Parra-Medina, D. (2005). Predicting Adolescent Risk Behaviors Based on an Ecological Framework and Assets. American Journal of Health Behaviors. 2, 150-61.
Sale E, Sambrano. S, Springer JF, Turner CW. (2003). Risk, protection, and substance use in adolescents: a multi-site model. Journal of Drug Education, 33, 91-105.
Scheier, L.M., Botvin, G. J., & Griffin, K.W. (2001). Preventive intervention effects on developmental progression in drug use: Structural equation modeling analyses using longitudinal data. Prevention Science, 2, 89–100.
Shoal, G. D., & Giancola, P. R. (2003). Negative affectivity and drug use in adolescent boys: Moderating and mediating mechanisms. Journal of Personality and Social Psychology, 84, 221–233.
Social Research Institute (1998). State of Utah Division of substance Abuse Prevention Needs Assessment Survey Results. Utah Division of substance Abuse Prevention, University of Utah.
Springer, J. F., Sale, E. Hermann, J. Sambrano. S. Kasim, R & Nestle, M. (2004). Characteristics of Effective Substance Abuse Prevention Programs for High-Risk Youth. The Journal of Primary Prevention, 25.
Springer, J.F. and Philips, J. L. (1995). Individual Protective Factors Index: A Measure of Adolescent Resiliency. Folsom, CA: EMT Associates.
Wang MQ, Matthew RF, Bellamy N, James S(2005). A structural model of the substance use pathways among minority youth. American Journal of Health Behavior, 29, 531-41.
Wills, T. A. (1992). The role of life events, family support, and competence in adolescent substance use: A test of vulnerability and protective factors. American Journal of Community Psychology, 20, 349−374.
Wills, T. A., & Stool miller, M. (2002). The role of self-control in early escalation of substance use: A time-varying analysis. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 70, 986–997.
White, V. Hayman, J. (2004). Australian secondary students’ use of overthe- counter and substance in 2002, National Drug Strategy Monograph Series No. 56. Canberra: Australian Government Department of Health and Ageing.
Wright, D. R. Fitzpatrick, K.M. (2004). psychosocial correlates of substance use behaviors among African American youth. Adolescence. 39, 653-673
)